بررسی اضطراب مراجعین دندان پزشکی و علل آن – دکتر علی شکفته راد

دکتر علی شکفته راد، دندان پزشک، ارتودنتیست، عضو هیات علمی دانشگاه
دکتر رضا عبدالملکی، دندان پزشک
دکتر عبدالله فرهادی نسب، روان‌پزشک، عضو هیات علمی دانشگاه (مشاور)
مهندس خسرو مانی کاشانی، عضو هیات علمی دانشگاه (مشاور)

این نوشتار، خلاصه ای است از یک طرح پژوهشی با عنوان “بررسی اضطراب و علل آن در بیماران مراجعه كننده به مطب های دندان پزشكی عمومی شهر همدان” که در سال 1384 در دانشگاه علوم پزشکی همدان اجرا شد و همچنین به عنوان پایان نامه نویسنده دوم مقاله (دکتر رضا عبدالملکی) مورد استفاده قرار گرفت.

چكیده 

یكی از بخش های مهم سلامت، سلامت دهان است. گاه حضور در مطب دندان پزشكی چنان با ترس و اضطراب همراه می شود كه موجب اختلال در ارائه خدمات دندان پزشكی می گردد. این موضوع از یک سو موجب كاهش اعتماد به نفس دندان پزشک شده و از سوی دیگر شاخص های بهداشتی جامعه را دچار تغییرات منفی می سازد. شناخت عوامل فزاینده و کاهنده اضطراب می تواند در بهبود این وضعیت مؤثر واقع شود. در همین راستا مطالعه حاضر با هدف ارزیابی وجود و علل اضطراب در مراجعین مطب های دندان پزشكی عمومی شهر همدان صورت گرفت.

روش بررسی

در این مطالعه مقطعی و تحلیلی، مراجعین به مطب های دندان پزشکان عمومی که بالای 9 سال سن داشتند به صورت تصادفی انتخاب و طی دو مرحله مورد پرسش قرار گرفتند. در مرحله اول با یک پرسشنامه 17 سؤالی استاندارد براساس مقیاس (Dental Anxiety Scale) DAS  مشخص شد که آیا مراجعه کننده اضطراب دارد یا خیر. سپس افرادی که دچار اضطراب و بالغ بر 400 نفر بودند با یک پرسشنامه 64 سؤالی که براساس مقیاس اضطرابی Corah  تنظیم شده بود مورد پرسش قرار گرفتند. داده های جمع آوری شده تحت بسته نرم افزاری SPSS ویرایش سیزدهم و بر اساس مدل آماری تحلیل واریانس چند متغیره آنالیز و P<0/05 بعنوان سطح معنی داری در نظر گرفته شد.

یافته ها

مطالعه حاضر نشان داد عوامل مربوط به محیط مطب های دندان پزشکی با فراوانی 31/1% عوامل مربوط به تصورات شخصی با فراوانی 19/4% و عوامل مربوط یه مدیریت مطب و درمان دندان پزشکی هر یک با فراوانی 19/1% در شکل گیری اضطراب مراجعین به مطب دندان پزشکی نقش داشته اند. شاخص ترین عوامل مربوط به محیط مطب نامطلوب سرویس بهداشتی 46/3% وجود لکه های خون در محیط 44/5% و کثیف بودن روپوش دندان پزشک 43/8% گزارش گردید. امکان سرایت بیماری مهم ترین علت موجد اضطراب در مجموعه عوامل ناشی از تصورات شخصی به حساب می آمد 67/3% برخورد عصبی دندان پزشک با فراوانی 47/8% و بی توجهی دندان پزشک به بیمار با فراوانی 46/8% از بارزترین علل موجد اضطراب در بین عوامل ناشی از مدیریت مطب محسوب گردیدند. تجربه قبلی درمان دردناک با فراوانی 47/3% و وضعیت نامناسب بهداشت دهان دندان پزشک با فراوانی 34/5% جز سایر علل موجد اضطراب گزارش گردید. تعداد عوامل اضطراب در همه زمینه های مذکور به طور معنی داری در زنان بیشتر از مردان بود.

نتیجه گیری

مطالعه حاضر نشان داد بیشترین حیطه ایجاد اضطراب در مراجعین به مطب های دندان پزشکی به تصورات شخصی آنها مربوط می شود که این موضوع در زنان به مراتب بیشتر از مردان مطرح می باشد.

مقدمه: یکی از جنبه های تندرستی، پرداختن به سلامت دهان می باشد، اما حضور در مطب دندان پزشکی و قرار گرفتن بر روی یونیت برای معاینه، اغلب چندان آسان و توام با آرامش نیست (1). گاهی این اضطراب چنان با ترس و وحشت توام می شود که با بروز رفتارهای مقابله ای در بیماران، مجال ارائه هر نوع خدمات از سوی دندان پزشک را سلب می کند (2). شدت اضطراب در بیماران ممکن است تا ابعاد ناتوان کننده ای گسترش یافته و احساس مرگ قریب الوقوع در بیمار، وی و خانواده اش را از هرگونه اقدام تشخیصی یا درمانی دندان پزشکی منصرف نماید (3). از سوی دیگر وقوع اضطراب در مراجعین و تکرار آن در معاینه بیماران، می تواند کارآیی دندان پزشکان را تحت تأثیر قرار داده و موجبات کاهش اعتماد به نفس آنان را فراهم نماید (4). کاهش اعتماد به نفس دندان پزشک، احتمال و میزان موفقیت وی را کم می کند. از آنجایی که ارائه خدمات مؤثر دندان پزشکی نقش قابل توجهی را در تعیین شاخص های بهداشتی جامعه ایفا می نماید، اضطراب بیماران و عدم مراجعه آنان برای برخورداری از خدمات بهداشتی درمانی دندان پزشکی ممکن است تأثیر نامناسبی بر شاخص های توسعه جامعه داشته باشد (5) با عنایت به تأثیر بهداشت دهان  در سلامت عمومی مردم و نظر به اینکه تسهیل مراجعه افراد به دندان پزشک موجب اصلاح و ارتقاء شاخص های این عرصه از تندرستی خواهد شد، این مطالعه با هدف ارزیابی علل اضطراب در مراجعین مطب دندان پزشکان عمومی شهر همدان صورت گرفت تا بر پایه شناخت مشکلات و تعیین حجم آنها بتوان با ارائه برنامه های آموزشی به خانواده ها، در راستای تشخیص به موقع بیماری های دهان و درمان مناسب اقدام لازم به عمل آورد.

روش بررسی: در بررسی مقطعی حاضر از 120 مطب دندان پزشکان عمومی موجود در شهر همدان تعداد 20 مطب به صورت تصادفی ساده در مرحله اول انتخاب گردید و سپس در مرحله دوم از هریک از این 20 مطب تعداد 50 بیمار در 5 روز هفته به صورت تصادفی از بین مراجعین حاضر در مطب انتخاب شدند. به علت وجود برخی محدودیت های ارتباطی با کودکان، نمونه ها از بین افرادی با سنین بالاتر از 9 سال انتخاب شدند.
اطلاعات براساس دو پرسشنامه جمع آوری گردید. ابتدا جلسه آموزشی برای منشی مطب های دندان پزشکی برگزار و پرسشنامه ها در اختیار آنها گذاشته شد. شماره تلفن یک کارورز دندان پزشکی در دسترس آنها بود تا به هنگام مواجهه با ابهامات به صورت تلفنی رفع مشکل نمایند. در افراد باسواد پرسشنامه ها توسط خود فرد تکمیل شد اما پرسشنامه های افراد بی سواد توسط منشی مطب و ضمن خواندن مندرجات برای پرسش شونده تکمیل گردید. پرسشنامه اول شامل 17 سوال استاندارد بر اساس مقیاس (Dental Anxiety Scale) DAS  بود که مراجعین مضطرب را شناسایی می کرد. بدین صورت که پاسخ مثبت به سوالات اول و دوم مبین استعداد اضطراب قطعی تلقی می گردید. (6) پرسشنامه دوم بر اساس مقیاس اضطرابی Corah تنظیم شده بود و 64 سوال داشت (7) این پرسشنامه فقط به کسانی داده شد که به هنگام مراجعه به مطب دچار اضطراب شده بودند و اضطراب ناشی از مسائل مرتبط با محیط مطب، درمان دندان پزشکی، مدیریت مطب، تصورات شخصی و سایر عوامل را ارزیابی می کرد. با کمک پرسشنامه دوم اطلاعات لازم جمع آوری شده تحت بسته نرم افزاری SPSS  ویرایش سیزدهم وارد کامپیوتر شد. در تجزیه و تحلیل آماری داده ها به منظور بررسی اثر interaction  متغیرها از مدل تحلیل واریانس چند متغیره استفاده گردید. سطح معنی داری در این مطالعه کمتر از (p<0/05) %5 در نظر گرفته شد.

یافته ها: تعداد 400 مراجعه کننده به مطب های دندان پزشکی همدان در بدو ورود دارای اضطراب بودند که ادامه مطالعه روی این جمعیت انجام گرفت. مراجعین مذکور شامل 51 % مرد و 49 % زن بودند و متاهلین %53 و مجردین 47 % جامعه مورد پژوهش را تشکیل دادند. 61 % از مراجعین بین 9 تا 30 سال و بقیه بیشتر از 30 سال سن داشتند. افراد با  تحصیلات دانشگاهی 30 %، با تحصیلات دبیرستان 63 % و کم سوادان کمتر از راهنمایی و بی سوادان 7% از مراجعین مورد پژوهش را شامل گردیدند. عوامل موجد اضطراب در پنج زمینه شامل محیط مطب، تصورات شخصی، مدیریت مطب، درمان دندان پزشکی و سایر موارد بررسی شد که عوامل مربوط به محیط مطب با فراوانی 31/1%  بارزترین زمینه را بخود اختصاص دادند (نمودار 1).

نمودار 1- توزیع فراوانی زمینه های موجد اضطراب در مراجعین به مطب دندان پزشکان عمومی شهر همدان

در زمینه محیط مطب نبودن سرویس بهداشتی مطلوب، وجود لکه های خون در مطب، کثیف بودن روپوش دندان پزشک و سرو صدای ابزار هر کدام به ترتیب با فراوانی 64/3% , 44/5% , 43/8%  و 40%  به عنوان شاخص ترین عوامل ذکر گردیدند. (نمودار2)

نمودار 2- توزيع فراوانی عوامل مهم موجد اضطراب برحسب زمينه اضطراب در مراجعين به مطب دندان پزشکان عمومی شهر همدان

در زمینه تصورات شخصی، امکان سرایت بیماری، گرانی نرخ خدمات، خطر اشعه X  و مجرب نبودن دندان پزشک هر کدام به ترتیب با فراوانی  و مجرب نبودن دندان پزشک هر کدام به ترتیب با فراوانی 67/3% , 51/5% , 41/5% و 39/5% از عوامل مهم ذکر گردیدند. (نمودار2)

جدول 1 مقايسه عوامل اضطراب در مراجعين به مطب پزشكان عمومي شهر همدان برحسب جنس بيماران

جدول 2 توزیع فراوانی عوامل کاهنده اضطراب در مراجعین مطب دندان پزشکان عمومی شهر همدان

در زمینه مدیریت مطب برخورد عصبی دندان پزشک با فراوانی 47/8% بی توجهی دندان پزشک به بیمار با فراوانی 46/8% و معطلی برای پذیرش با فراوانی 39/8% از مجموعه عوامل مهم بودند. (نمودار2)
در زمینه درمان های دندان پزشکی خارج نمودن دندان، تزریق ماده بی حسی، درمان ریشه و جراحی هر کدام به ترتیب با فراوانی 48/3% , 44/4% , 41/5% از اهمیت بالاتری برخوردار بودند (نمودار2).
در رابطه با سایر عوامل زمینه ساز اضطراب، تجربه قبلی دردناک بودن درمان دندان پزشکی 37/3% و وضعیت بد بهداشت دهان دندان پزشک 34/5% گزارش شد.
آزمون تحلیل واریانس چند متغیره نشان داد که اثر متقابل interaction  متغیرهای سن، جنس، تحصیلات، تأهل و شغل معنی دار نبود (p=0/78) همچنین نشان داده شد که بین جنس مراجعین و تعداد عوامل موجد اضطراب در حیطه های گوناگون آن ارتباط آماری وجود داشت. این ارتباط در زمینه های عوامل مربوط به درمان دندان پزشکی و تصورات شخصی مراجعین بارز بود. (جدول 1)
سایر عوامل دموگرافیک نظیر سن، تحصیلات، تأهل و شغل مراجعین رابطه آماری معنی داری با تعدد عوامل موجد اضطراب نداشت. بررسی عوامل کاهنده اضطراب نشان داد که مواردی نظیر اطمینان از بهداشت مطب و استریل بودن وسایل با فراوانی 69/5%، اطمینان از بی حسی کامل حین درمان با فراوانی 58% و پاکیزگی روپوش دندان پزشک با فراوانی 52/3% از بقیه موارد چشمگیرتر بودند (جدول2)

بحث و نتیجه گیری:

مطالعه ای که توسط Francis و Stantly  بر روی علل ترس از خدمات دندان پزشکی انجام شد نشان داد تحصیلات پایین مراجعین یکی از علل ترس محسوب می شود (3). در تحقیق  حاضر فراوانی اضطراب در سطوح محتلف تحصیلات بیماران با یکدیگر متفاوت نبود. از نظر عوامل مربوط به محیط مطب در مطالعه حاضر تصورات شخصی مبنی بر امکان سرایت بیماری مهمترین علت اضطراب از دیدگاه مراجعین محسوب می شد که با نتایج برخی مطالعات قبلی مطابقت داشت (4، 8).
در مطالعه ای که توسط Freeman در 1985 بر روی 407 نفر مرد و زن انجام شد میزان اضطراب زنان به هنگام دریافت خدمات دندان پزشکی از مردان بیشتر گزارش شد که این یافته با نتایج تحقیق حاضر مطابقت دارد(5). از نظر سن و وضعیت تأهل نتایج تحقیقات حاضر با مطالعات قبلی شباهت داشت به طوری که در سطوح محتلف تأهل و همچنین گروه های سنی فراوانی عوامل موجد اضطراب با یکدیگر متفاوت نبود (3، 9، 10).
در خصوص عوامل مربوط به مدیریت مطب در مطالعه حاضر برخورد عصبی دندان پزشک از علل بروز اضطراب از نظر مراجعین به حساب می آمد که با نتایج مطالعات قبلی شباهت داشت (11، 12).
در مطالعه انجام شده توسط Bare  و Dundes در ایالات متحده، در اکثریت بیماران 66% علت اضطراب، ترس و انتظار بروز درد هنگام انجام فرایندهای تشخیصی درمانی بوده است (13).  برخی دیگر از پژوهشگران عوامل مثبت محیطی را مد نظر قرار داده و به نتایج قابل توجهی دست یافته اند. Lehrner و همکاران گزارش کرد ه اند که پخش بوی خوش پرتقال یا اسطوخودوس و موسیقی در محیط مطب، هریک به تنهایی قادرند سطح آرامش بیماران را افزایش داده و از بروز اضطراب در آنها بکاهند (14). مطالعه حاضر نشان داد بیشترین حیطه اضطراب در مراجعین به مطب های دندانپزشکی به تصورات شخصی آنها (ترس از امکان سرایت بیماری های خطرناک از طریق مطب) مربوط م یشود که در زنان به مراتب بیشتر از مردان است. بنابراین پیشنهاد م یگردد پوشیدن روپوش تمیز و مرتب، استفاده از دستکش و ماسک و ارائه توضیح مختصر درخصوص استفاده از لوازم استریل یکبار مصرف در شروع کار که به نظر می رسد بتواند در کاهش اضطراب مراجعین مؤثر باشد در دستورکار دندان پزشکان قرار گیرد.

 

 

Assessment of anxiety frequency and its trigger factors in patients referred to general dental offices in the city of Hamedan in 2005
Authors: Ali Shekofteh Rad, Reza Abdolmaleki, Abdolah  Farhadinasab, Khosro Mani Kashani

Background and Aim: Oral health is a sign of overall health. Sometimes fear of dental office deprives patients from receiving proper care. This problem decreases the self-esteem of dentists and can also reduce health indices. Understanding anxiety factors may help solve this problem. The purpose of this study was to assess anxiety in patients undergoing treatment in dental offices in the city of Hamedan.
Materials and Methods: In this analytic cross sectional study patients above 9 years old and referred to general dental offices in Hamedan were randomly selected and surveyed with questionnaires in two stages. The first questionnaire included 17 standard items based on Dental Anxiety Scale (DAS) and screened anxious patients. Then 400 anxious patients were evaluated with a questionnaire of 64 items based on Corah scale. Data were analyzed by SPSS 13 with multivariate analysis of variance. P<0.05 was considered as the level of significance.

Results: Factors related to dental office environment with 31.1%, those related to personal imaginations with 19.4% and factor concerning office management and dental treatment each with 19.1% frequency showed to be most related to anxiety in patients. Improper rest-rooms (46.3%), blood stains in the environment (44.5%) and dirty dentist’s gowns (43.8%) were reported to be the most prominent environmental factors. Among the factors originated from personal imaginations, the risk of disease transmission was accounted for the most justifiable source of anxiety (67.3%). Regarding factors concerning office management, dentist’s nervous behavior (47.8%) and his carelessness to the patient (46.8%) were considered as the most significant anxiety sources. Extraction, injection and root canal therapy (48.3%, 44.5%, 44.3%) were the treatment related factors of higher importance respectively. Previous painful treatment experience (47.3%) and poor oral hygiene of the dentist (34.5%) were reported to be among the other justifiable anxiety sources. In all mentioned situations, variations in anxiety factors were significantly higher in women.

Conclusion: This study showed that the main cause of anxiety in patients undergoing treatment in dental offices in Hamedan is their personal imagination which is by far more obvious in women than men.

Key Words: Anxiety; Fear; General dental office

منابع

1- Sadock BJ, Kaplan HI, Sadock VA. Kaplan & Sadock’s Synopsis of Psychiatry Behavioral Sciences/Clinical Psychiatry Baltimore : Williams and Wilkins; 2003, P 477 –82.
2- Gelder MG, Lopez Ibor JJ, Andreason N. New Oxford Textbook of Psychiatry. 4th ed .Oxford:Oxford ;2000, P 1139-1225.
3- Francis RD, Stanley GV. Estimating the prevalence of dental phobias. Aust Dent J. 1990 Oct;35(5):449-53.
4- Kent GG. Thinking about anxiety. Br Dent J. 1990 Sep 8;169(5):133-5.
5- Freeman RE. Dental anxiety: a multifactorial aetiology. Br Dent J. 1985 Dec 21;159(12):406-8.
6- Doerr PA, Lang WP, Nyquist LV, Ronis DL. Factors associated with dental anxiety. J Am Dent Assoc. 1998 Aug;129(8):1111-9 .
7- Corah NL, Gale EN, Illig SJ.Assessment of a dental anxiety scale. J Am Dent Assoc. 1978 Nov;97(5):816-9.
8- Schwartz W. Psychological factors in the practice of dentistry. J Am Coll Dent. 1971 Jul;38(3):161-72.
9- Ronis DL. Updating a measure of dental anxiety: reliability, validity, and norms. J Dent Hyg. 1994 Sep-Oct;68(5):228-33.
10- Melamed BG, Bennett CG, Jerrell G, Ross SL, Bush JP, Hill C, Courts F, Ronk S.Dentists’ behavior management as it affects compliance and fear in pediatric patients. J Am Dent Assoc. 1983 Mar;106(3):324-30.
11- Freidson E, Feldman JJ. The public looks at dental care. J Am Dent Assoc. 1958 Sep;57(3):325-35.
12- Ayer WA Jr, Domoto PK, Gale EN, Joy ED Jr, Melamed BG. Overcoming dental fear: strategies for its prevention and management. J Am Dent Assoc. 1983 Jul;107(1):18-27.
13- Bare LC, Dundes L. Strategies for combating dental anxiety. J Dent Educ. 2004 Nov;68(11):1172-7.
14- Lehrner J, Marwinski G, Lehr S, Johren P, Deecke L. Ambient odors of orange and lavender reduce anxiety and improve mood in a dental office. Physiol Behav. 2005 Sep 15;86(1-2):92-5.